the limping messenger

“Ik ben een modernist” riep Crouwel mij nog toe in een debat tijdens één van die design crowd conferenties Doors of Perception (1), het was 1996 en de plaats de stadsschouwburg in Amsterdam … dat was de tweede keer dat ik met hem in debat geraakte.. de eerste keer was vele jaren eerder in 1968 (2) in wat toen nog het Museum Fodor was aan de Keizersgracht waar gedebatteerd werd over kunst, technologie en samenleving… samen met Nic Tummers riep ik daar op tot een boycott van de Osaka Wereldtentoonstelling als zijnde een schijnvertoning van globale éénheid… in een verdeelde wereld. (3) Crouwel was het daar niet mee eens en nam deel aan de vormgeving van de tentoonstelling in Osaka in 1969.

Crouwel had een rotsvast vertrouwen in de zegende rol van de ‘artistieke voorhoede’ en de vrijheden die zijn strak gespannen ontwerpkaders de mensheid zouden weten te brengen. Zo was zijn kaarsrecht verlopende levenslijn er een van ordening en controle met het grid als onzichtbaar hekwerk waarbinnen de vorm, inpasbaar, gestalte kon krijgen. Bij Crouwel geen labyrinth waarbinnen je kunt verdwalen. Zijn mazenstelsel behoeft geen draad van Ariadne om het doel te bereiken of de uitweg te vinden. Zijn ‘modernisme’ munt uit door planmatigheid en minimalisering, waar ‘vorm’ ondergeschikt gemaakt wordt aan ‘functie’.

Het antwoord op de vraag wie en wat de inhoud van die ‘nagestreefde functionaliteit’ bepaalde en waarom bleef bij Crouwel echter vaak achterwege. Een zaak van de opdrachtgevers immers, zoals bij vrijwel alle vormgeving, zeker als het om overheidsopdrachten gaat. In deze zin was de artistieke voorhoede waartoe Crouwel zich rekende, geen ‘sociale voorhoede’. Crouwel, anders dan veel van zijn collega ontwerpers, koketteerde ook nauwelijks met sociale acties in de tweede helft van de 20e eeuw.

Toch is er meer dan dictatuur van grid en stramien in Crouwel zijn werk. Zijn terughoudendheid in vormgeving laat ruimte over voor anderen met een andere vormentaal, weet die vaak te versterken. De vrije, zich in alle mogelijke bochten wringende lijn, die zich niets wenst aan te trekken van passers, driehoeken en millimeterpapier, gedijt beter in een ruimte vormgegeven door Wim Crouwel dan door Frank Gehry. Waar de ruimtelijk vormgever zich opwerpt als vrij kunstenaar verdwijnt de ruimte om kunstwerken van anderen – dan de architect – te tonen. Dat geldt ook voor zijn gedimde functionele typografie, beeldmateriaal dat van een geheel ander orde is krijgt zo ruimte en aandacht op een pagina.

De beleden ‘moderniteit’ van Crouwel in zijn tijd droeg het stempel van de planeconomie, de overheid als emancipator, de vormgever als verheffer, de burger als een op te voeden wezen. Er is een ondertoon van ‘een nieuwe orde’ die met de vorm der dingen ook de vorm van de samenleving, het menselijk gedrag hoopt te kunnen sturen. Er is sprake van de overdraagbaarheid van “goede vorm” (denk aan de naoorlogse Stichting ‘Goed Wonen’ in Amsterdam en de soms utopische vises die vanuit het Rotterdamse Bouwcentrum geëntameerd werden). Het is een tijd waarin in de Beurs van Berlage een enorm Centrum voor Industriële Vormgeving gevestigd wordt. Dat is de moderniteit waaraan Crouwel refereert. Dat is ook ‘een moderniteit’ die na dertig jaar uitbundige ‘post-moderne’ vormgeving zo verouderd lijkt te zijn dat het minimale en de ingetogenheid weer aantrekkingskracht krijgt.

Nu de levenslijn van Wim Crouwel gebroken is en een ieder zich denkt als vormgever van het eigen digitale bestaan, kunnen we de georganiseerde chaos van de zoekmachines van het internet spiegelen aan zoiets simpels en gedisciplineerds als het telefoonboek ontworpen door het bureau waar Crouwel groot geworden is ‘Total Design’. (4) Hoe is het mogelijk zullen nieuwe generaties zich afvragen dat je in een pak bijeengebonden bladzijden van papier met enkele strakke kolommen tekst zoveel gegevens in zulk een vast stramien zo goed opzoekbaar kunt maken. Kan het zijn dat wij zolangzamerhand snakken naar die eenvoudige strakheid, die orde, die informatie cartografie gedacht vanuit millimeterpapier.

Tjebbe van Tijen 20/9/2019