Dit verhaaltje begint met zoiets simpels en normaals voor een stadsbewoner als een tram- of buskaartje. Ooit kocht je dat bij een klein tempeltje dat op strategische plekken in de stad neergezet was, een kiosk (in oorsprong een Turks woord voor paleis) of je sprong gewoon zonder kaartje op de tram waar altijd een tramconducteur aanwezig was met een tas vol kaartjes op de buik en een grapje in de mond. Een korte verkennende blik naar buiten van de conducteur, een ruk aan het touw en tringggg daar gaat ie weer.
Kiosque selling tramway and other tickets at Dam square Amsterdam and open balcony tram with a mobile conductor selling tickets (and jokes) as well. The conductor also checked if all passengers were in safely and if the way was free before signaling the driver to start. At the right end of the collage a mechanical tram card stamp device as introduced in the eighties of last century. At first all conductors were thrown out both in trams and busses, later a conductor behind a desk came back on the trams as too many people started to introduce a free-ride system of their own. So the passenger ticket system started off with a man-made system and ended up with a hybrid man-machine system, partly switching back to a men-men control system on the trams with their tram conductor desk. Click image for a full size view
De strippenkaart, ooit een omstreden noviteit werd in 1969 (*) als plaatselijke Amsterdamse openbaar vervoerskaart ingevoerd gelijk met het verwijderen van conducteurs op trams en bussen, kaartverkoop-automaten, dubbelfunctie voor buschauffeur als bestuurder en stempelaar en “onbemande” stempelautomaten in de trams kwamen ervoor in de plaats. In 1980 werd dit systeem – gebaseerd op een aantal strippen per ruimtelijke zone – landelijk ingevoerd: De Nationale Strippenkaart. Het systeem van strippenkaart en vervoerszones is door de jaren heen voor veel mensen iets obscuurs en onbegrijpbaars gebleven, althans voor de wijze waarop ze hun kartonnen kaart met twee of meer strippen tegelijk moesten omvouwen om in de stempelautomaat te steken of wat te antwoorden op de vraag van een buschauffeur “hoeveel zones”.
The odd Dutch system of folding paper cards (strippenkaart) and time stamps handled by human conductors with in addition human passengers handling ticket stamp automats. City areas are carved up in zones and each strip on such a card pays for one zone. Base tarif is two zones, a longer trip can involve three zones and more. There was no actual control possible if a passenger would stamp just two zones and kept sitting till the end station, for which he needed actually to stamp four zones. Only when a squad of controllers would enter a tram or bus such a free zone consumer would be caught. The stamp had three basic elements: 1) zone of entering; 2) time; 3) date. The mechanical stamping device in some trams or metro carriages had just a mechanism to reset zones, time and date at the appropriate intervals. This system was based on checking in without a checking out. The 'strippenkaart' was a blank recording system with no intended memory function. The passengers were trusted to a certain extend not to misuse the system when asking their cards to be stamped or inserting their card in a machine. In short it was a hybrid men-machine control system based on a certain level of social trust. Click image for a full size view.
He oude zone systeem van het Gemeentelijk Vervoetbedrijf Amsterdam (GVB) lag vast in een diagram gekoppeld aan een daadwerkelijke kaart en een matrix met de cijfesr van het diagram waaruit je kon aflezen hoeveel zones een ritje van de ene naar de andere zone besloeg. Deze twee visuele hulpmiddelen staan volgens mij wel op de overvolle informatiekaarten van het GVB (althans die in de metro) maar niet in trams of bussen zelf. Waarom dit zo is kan ik niet verklaren. Is het zo dat wij reizigers als te dom beschouwd worden om het toch erg eenvoudige zone-systeem te begrijpen? Bewegwijzeringsprofesor Paul Mijksenaar bemoeit zich al decennia – dacht ik – met de vormgeving van de informatieverstrekking van het GVB, maar dat heeft niet geleid tot de inzichtelijkheid van de metrokaarten van Londen en Parijs, voor Amsterdam. Dit laaatste lijkt een trend, daar in meerdere Nederlandse spoorweg stationshallen niet langer de overzichtskaart van het landelijk lijnennet te vinden is, zelfs niet bij de informatiebalie , zo is ook op de website van de Nederlandse spoorwegen de kaart van alle spoorlijnen in Nederland in geen velde of wege te bekennen. Van gelijke orde is het gestaag verdwijnen van stationsklokken. Dit alles is wellicht te verklaren door het feit dat wij allen geacht worden immer en altijd een mobiele telefoon annex computer op zak of in de tas te hebben, die al die tijd- en ruimte-informatie met een vingertoetsje op het scherm laat verschijnen. Wij dienen eigenlijk alleen ons begin- en eindpunt te weten en wat daar tussen ligt is voor verantwoording van de vervoeraanbieder. Samenvattend was het oude systeem met zijn zone-diagram, matrix gekoppeld aan kartonnen strippenkaart ontwaard met hand- en machinestempels, een statisch systeem, waarbij reiziger en vervoerspersoneel – hoe klunsig dat om te vouwen kartonnen kaartje ook was – fysiek en visueel controle hadden over reisafstand en betaling. Een statisch systeem ook in de zin dat het niet makkelijk was om zones en tariefstelling te veranderen. Reizigers op een vaste route kennen het aantal zones van hun reistraject en weten daarmee ook precies wat de kosten daarvoor zijn. Aangezien sinds 1980 het stelsel van strippenkaarten landelijk werd, konden gemeentelijke en regionale vervoersbedrijven niet zomaar even wijzigingen in de tariefstelling – afstand en verschuldigde betaling per zone – aanbrengen. De technische en organisatorische beperkingen van het stempelsysteem hebben – terugkijkend – een zekere mate van rust en zekerheid in het openbaar vervoer gegeven, een zekerheid die nu met de dynamsiche mogelijkheden van digitale automatisering verloren dreigt te gaan.
A diagram of the old Amsterdam public transport zone system and a matrix to check how many zones there are from one point in space to another. The reintroduction of control by a human conductor on the tramway who had a fixed place at the back or in the middle of the tram has lead to the oddity that most of the tram doors were marked as no entry points and a small bustling crowd had to fight to get in in time at the proper entry doors next to this conductor's desk. An example of the structural clumsy policy of the Amsterdam public transport system who think through badly a new concept and end up with compensating this with half-hearted measures as described here. Click image for a full size view.
Nu is er dan voor Nederland de nationale OV-chipkaart gebaseerd op een systeem dat nu zo’n vier decennia terug ontwikkeld werd voor het automatiseren van veehouderij in de Verenigde Staten, door Texas Instruments. Wat ooit in het hoorn van een koeienpoot ingebracht glazenbuisje was, met een spoeltje en een chip met een unieke code, wordt nu ingezet voor het reisvee in het openbaar vervoer. Met die chip in dat buisje, kon middels afgegeven radiosignalen en een radiosignalen ontvangend poortje, vastgesteld worden welke koe, wanneer ,een bepaald stal-traject doorlopen had. Een transponder is een mini-radiootje dat als het in de buurt van een energie uitstralend zender/ontvanger poortje gebracht wordt gedurende een kort moment genoeg energie heeft om zijn ingebakken unieke code uit te zenden. Die code wordt dan door het poortje ontvangen, opgeslagen en doorgestuurd. Met zulke gegevens kunnen toegesneden processen aangestuurd worden. Bij het openbaar vervoer gaat het dan niet om vee, voederen, melken en afslachten, maar om het adminstreren van reizigersbewegingen en het bij- en afboeken van betalingen. De kaarten die nu te koop aangeboden worden zijn er in verschillende vormen van persoonsgebonden kaarten tot anonieme kaarten. Bij de eerste worden al de reisbewegingen en betalingsactiviteiten gekoppeld aan een gevensbestand van een specifiek persoon, bij het anonieme kaartmodel vindt die koppeling tussen persoon en reisgedrag niet plaats. Dat de strippenkaart onhandig was valt niet te ontkennen, maar pas bij de introductie van een nieuw medium of systeem worden mogelijke positieve kanten van het voorgaande zichtbaar.
Het lezen van een gedrukte grootformaat krant in bijna elke gewenste positie en zonder iets anders als ons godgegeven lichaam met soms nog een bril moge een voorbeeld van dit fenomeen zijn. We hadden er de ervaringen met het lezen vanaf een computerscherm voor nodig om ons dat bewust te worden.
Voor het systeem van enkel aanmelden bij het instappen, komt nu een syteem in de plaats van zowel aan- als afmelden bij in- én uitstappen. Vergissingen en vergeetachtigheid die in het oude systeem meestal niet ten nadele van de reiziger uitvielen dreigen nu met moeilijk terug te vorderen verkeerde afboekingen op de reiziger verhaald te worden. Dat wat met de strippenkaart als een zichtbaar proces van ontwaarden van een bewijs van vooruitbetaalde vervoerskosten verliep, is met de chipkaart volledig onzichtbaar geworden, althans voor de afnemer, terwijl de leverancier wel de mogelijkheid heeft om vrijelijk gegevens van ieder handeling in het systeem op te roepen. Die onzichtbaarheid, die onmogelijkheid van direct kunnen aflezen, van directe controle is een grote tekortkoming van wat nu als meest moderne vernieuwing en verbetering aan ons opgedrongen wordt.
Still have to try and find some of those Tokyo subway credit cards with the punch holes indicating the level of devaluation of the initial amount paid. This system was in use some 9 years ago and I do not know if they kept it. These cards were not personal and did not record all the passengers movements.
Ik herinner mij de verschillende metro-creditcards uit de tijd dat ik – nu bijna tien jaar terug – in Tokyo woonde, waar meerdere verschillende openbaar vervoerbedrijven actief zijn. Basis systeem was dat je een reiscrediet van een paar duizend yen kocht op een magnetische kaart (geheel niet persoonsgebonden) en dat bij iedere reis de ontwaarding van dat crediet zichtbaar werd gemaakt door kleine ponsgaatjes in de rechter bovenhoek van de kaart geslagen door de poortjesautomaat waarin je je kaartje bij het binnenkomen invoert en na het passeren van het poortje weer oppakt (iets dergelijks gebeurd ook in het Londense systeem). Zo bestaan er ook batterijen die aan de buitenkant als een soort thermometer laten zien wat er nog aan energie over is. De OVchipkaart ontbeert zulk een directe afleesbaarheid.
De meest vergaande verandering met het nieuwe chipkaart systeem waarvoor in Nederland gekozen is, is de registratie en het bewaren van de reisgegevens van alle reizigers gekoppeld aan de de electronisch gemerkte kaarten die zij gebruiken. Dit is het toppunt van registratiezucht die inherent aan het gekozen betalingssysteem en daarmee vooraf gekend was bij al diegenen die eraan hebben meegwerkt om dit stelsel aan de gehele Nederlandse bevolking op te dringen. In vervolg op de rekeningrijden-plannen voor automobilisten en het flitsen van nummerplaten van auto’s niet enkel voor sneldeidsovertreding maar als algehele (preventieve) controle op autobewegingen binnen een bepaalde regio ten nutte van mogelijk politieonderzoek. Met het nu in te voeren OV-chipkaart systeem is het een fluitje van een cent geworden om van iedere chipkaart en daaraan verbonden reiziger , instant een cartografie van alle reisbewegingen op een computerscherm te toveren, met bijbehorende tijdspaden en tijdsstempels van iedere in- of uitstap-registratie. Het is deze registratie- en controlezucht van de Nederlandse overheid die mij en met mij velen tegen de borst stuit. Iets simpels als een tram of buskaartje is hiermee geworden tot een ethisch probleem met een historische dimensie. Meldingsplicht, gebiedsverbod, verbanning, grensposten, tol- en stadspoorten, schaduwen, aanwezig- of afwezigheidscontroles, prikklokken, oormerken, brandmerken, legitimatieplicht, appèl, reisverbod, razzia en deportatie… Sommige van deze woorden mogen veel te zwaar zijn voor wat de permanente registratie van alle reizigerrbewegingen in het openbaar vervoer van Nederland als gevolg kan hebben, maar mijn gezonde achterdocht denkt deze woorden echter toch of brengt ze voort als onuitgesproken gedachtenassociaties in mijn geest: “die Gedanken sind frei wer kann sie erraten?” is de beginstrofe uit een 19e eeuws Duits vrijheidslied dat mij in situaties als deze altijd tot troost is. Achterdog, ja zeker, want er is ook een reeks van meer recente historische associaties in het schemergebied waar digitale dienstverlening eveneens gebruikt wordt als een instrument voor commercieële marketing en politionele opsporing: telefoontaps, creditcardgebruik, nationale archiefgebruikerskaart, bibliotheekpas, Ah-bonuskaart, digitaal paspoort, patientenpas, studentenkaart… Het beeld is al zo vaak geschetst: als al die datastromen (“in het belang van het onderzoek”) met elkaar gecombineerd zouden kunen worden – en dat is waar sommige overheden, met name politie-organisaties op lijken aan te sturen – dan is daarmee een web geweven dat het individu past als een dwangbuis.
I have been searching for cartography in which tracking in time and space of passenger movements in an urban area have been visualized. Through a Canadian governmental military report with an overview of 'data visualization' relevant for the military, I ended up at the website of the firm with the quasi mythical name "Oculus Info", which is a firm offering a human version of the all seeing eye of God. All kinds of data can be fed into this software system and maps that represent movement in time and space can be generated instantly and be viewed dynamically. The maps have three axises: the regular x and y positioning for space on a plane and a vertical t axis for time. Sliders are provided to events or persons through time and space; zooming into a particular detail is possible as well. (**) Click the picture to see a full size version of a summary collage I have made of some of the info sheets of the Oculus company.
Vanmorgen dan merkte ik dat ook de anoniem-optie voor een OV-chipkaart beperkingen kent. Ik kan als 65+er niet van mijn korting gebruikmaken als ik een anonieme pas wil. Praktisch zou een met korting gekochte anonieme kaart heel gemakkelijk te regelen zijn, doordat een oudere met legitimatie op enkele punten een anonieme kaart kan kopen met ouderenkorting. Het is tekenend dat ook in zulk een klein detail de dwang, om het optimale controle systeem van de OV-chipkaart te introduceren, doorwerkt (***). Dit detail zette mij weer tot nadenken over het algemene vraagstuk van privacy en controledwang.
Dutch public transport system will be based on a personal chip card (OV-Chip Card) that will keep track of all passengers movements and will store this information in databases for future use. One may buy an anonymous OV-Chipcard, but certain reductions available will not be available for this card. This small fact underlines the pressure to everyone in the Netherlands to have themselves checked and open for later control. There is a government body that has a a task to protect the privacy of citizens and to monitor any policy or measure that could be an infringement on civil liberties, in particular privacy. This institution has only lawyers in its board, who are all embedded in governmental and government related institutions. Over the last decade this control institution has utterly failed to fulfill its task and protect citizens against the combined force of electronic control system industry and its customers backed by policing managers. Privacy is in my view not in the first place a juridical question but an ethical question build on historical insight. The focus of the privacy debate should be changed from the regular top down view of the state and its subjects to a bottom up view of individuals and their adherence to society on a voluntary base. The de-humanizing effects of modern control systems are a danger for the social cohesion we all need for a sane society. It is not just an incident that the technologies used in the chip-based travelers cards in public transport originate in the early automation of American cattle industry. The transponder system (unique control numbers embedded in a small glass tubes with a tiny radio emitter implanted in cows) has been invented by Texas Instruments. Click image for a full size view.
Het door de overheid zelf ingestelde College Bescherming Persoonsgegevens is per regeringsdecreet “onafhankelijk” verklaard en heeft ook een keurige klachtenprocedure, formeel is alles in orde. Als men de CVs van de leden van dit college doorkijkt dan zijn het allen juridisch geschoolde en in de traditie van bestuur ingebedde types, die ten enemale praktijk, mentaliteit en achtergrond missen om de door moderne electronica-industrie en sociale-controle-ambtenarij gedreven machinerie van regelzucht in te perken. Privacypolitiek zou niet in de eerste plaats als een jurisch vraagstuk, maar als een op historisch inzicht gebaseerde toetsing van ethische normen gezien moeten worden. Zoiets vereist een heel ander college, beter nog een heel andere procedure waarbij debat en onafhankelijke meningsvorming de basis dienen te zijn voor adviezen aan overheden, beoordeling van wetten en het behandelen van klachten. Wie de website van het College Bescherming Persoonsgegevens bezoekt merkt direct al dat er van debat op deze site geen sprake is. Het is top-down vooorlichting wat hier geboden wordt. De mogelijkheden van moderne media voor een (gemodereerd) publiek debat geëntameerd door dit college worden niet gebruikt. Automatisering met gebruikmaking van digitale hulpmiddelen hoeft niet per defintie onderdrukkend en slecht te zijn, dezelfde middelen kunnen met een beetje fantasie als bevrijdend gebruikt worden.
It is astonishing to find out that no concise visualization of the Dutch state and democratic system can be found on the Internet, not even as a part of the school curriculum. After one hour of trying I have given up to find such a thing. The only fun intended but not-so-funny-really example is this website for Dutch schoolchildren but it does not have - as far as I can find out - any diagram or scheme that gives an overview in one didactic overview scheme.
Het privacybetoog van parlament en overheid is nu gegrondvest op de staat en haar burgers, een combinatie die het begrip ‘staatsburger’ oplevert, die impliciet ondergeschikt geacht wordt te zijn aan de georganiseerde sociale orde van de “rechtsstaat.” De rechtsstaat is een geidealiseerd abstract model dat als functie heeft het zicht weg te nemen op de realiteiten van het dagelijks leven. Als daarentegen het individu tot uitgangspunt gemaakt wordt bij het al dan niet, of op welke wijze, invoeren van privacy beperkende maatregelen dan wordt er niet langer van boven naar de onderdaan beneden gekeken, maar omgekeerd. Het gezichtpunt in het privacy-debat moet omgedraaid worden, de burger, de onderdaan moet weer mens worden. De mens in zijn streven naar relatieve onafhankelijkheid binnen een door hem of haar aanvaarde gemeenschap, een idee waarvoor wij in het Nederlands het woord ‘samenleving’ gebruiken. Ethische opvattingen gevoed door historische inzichten dienen in de eerste plaats te komen en het juridische is dan niet meer dan een instrument van inpassing in het uiteindelijk te kiezen beleid. Het is onvoldoende om te denken dat het ethische en het historische voldoende ingebed zijn in het bestaande juridische betoog.
Met iedere nieuwe registratie- en controlemaatregel en de de macht en het geweld die daarmee potentieel uitgeoefend kan worden, wordt de staat sterker en de deelname aan de vrijwillig aanvaarde samenleving zwakker. Dit laatste is iets dat door een ethisch en historisch gegronde toetsingsmethode onderkend kan worden. Juristerij is te gebonden aan bestaande regelgeving om als beheersingsinstrument in zo’n debat gebruikt te kunnen worden. Inzicht in welke nadelen aan voorgestelde nieuwe controlesystemen kunnen kleven, zijn minder in wetboeken te vinden dan in geschiedschrijving en verhandeligen over ethiek.
=============
(*) Ik herinner mij nog de invoering van de gemeentelijke strippenkaart voor tram en bus in Amsterdam in 1969. Op meerdere plaatsen in de stad werden kaartautomaten op straat gezet en de nieuwe kaart was niet langer een fluttig stukje papier waarin een gaatje geknipt werd, maar een reeks strookjes op een dik soort kartonachtig papier die dan na de vraag van de chauffeur “hoeveel zones” afgestempeld werd. Arm en radikaal als wij waren in die tijd – waarin de eis voor gratis openbaar vervoer als tegenwicht tegen de opkomende autocultuur geeist werd – vond één van ons het systeem van de afwasbare strippenkaart uit (ik dacht dat het ex-provo Tom Bouwman was). Eerst ging het met parafine, door een kaars meerdere malen over het stempelgedeelte van de kaart te wrijven, later ontdekten wij een nieuw soort afwasbaar plakfolie – één van die wonder producten van de US firma 3M – die mat was en niet glimde. Dat was werkelijk een geniale vondst. Ik herinner mij lacherige bijeenkomsten waarbij wij advertenties die nooit geplaatst zijn verzonnen met frisse Hollandse huisvrouwen die hun strippenkaart in een sopje dompelden. Ik zou niet weten of deze praktijk van de eeuwig durende strippenkaart ook buiten onze eigen kringen toegepast is. Wij althans hadden besloten het als persoonlijke kennis te bewaren, omdat publiciteit altijd een vijand van zulke inventiviteit is.
(**) De tijd ruimte visualisatie van bewegingen in een stadsgebied vond ik in een rapport van de Canadese Defence Research: “Information Visualization, the state of the art for maritime domain awareness; an analysis of the current state of the art for Information Visualization, as it applies to Maritime Intelligence, Surveillance, and Reconnaissance (MISR)”. Het volledige rapport is hier te vinden als PDF (let op de dwonload is groot & langzaam). Een brochure van het Oculus GeoTime systeeem is on-line in pdf formaat.
(***) In het rapport van het College Bescherming Persoonsgegevens over de OV-chipkaart uit het jaar 2005, waarin dit college aan de regering haar visie geeft staat de volgende zinsnede die ook zou moeten slaan op de door mij geconstaeerde missende regeling voor 65+ers om een anonieme chipkaart met korting te kunnen aanschaffen:
“De niet op naam gestelde kaarten die vervoerders gaan introduceren moeten gebruikt kunnen worden onder faire voorwaarden: er mag geen situatie ontstaan waarin reizigers zich, bijvoorbeeld door prijsdruk, gedwongen zien om met gepersonaliseerde kaarten te reizen waar zij dit niet willen.”
Op de website van de OVchipkaart staat bij soorten kaarten dit over de anonieme kaart:De anonieme OV-chipkaart Kan ook door iemand anders worden gebruikt. Geheel anoniem. Zonder de mogelijkheden van de persoonlijke OV-chipkaart, zoals: persoonsgebonden kortingen of reisproducten, automatisch opladen, Mijn OV-chipkaart. Bij verlies of diefstal kan de kaart niet worden geblokkeerd.”
the limping messenger 